Waarom die antivaxxers toch maar boffen, met Buitenhof

Het was weer zo ver. Nadat Jeroen Pauw zich al eens vergaloppeerde aan het onderwerp, mocht de anti-vaccinatiebeweging plaatsnemen bij Diana Matroos aan tafel, in het VPRO-programma Buitenhof ditmaal.

Vragen om moeilijkheden, natuurlijk. Maar ja, je moet toch wat met de hete aardappel die vaccinatie heet. De vaccinatiegraad daalt immers, en experts maken zich daarover grote zorgen. Journalistieke reflex: laat dan ook degenen eens aan het woord om wie het allemaal gaat.

Een terechte gedachte natuurlijk. Je zou zelfs kunnen zeggen dat de journalistieke plicht tot waarheidsvinding vereist dat je af en toe ook eens de ander aan het woord laat. Al is het maar om met eigen oren te horen wat voor standpunten die er eigenlijk op na houdt.

Maar de plicht tot waarheidsvinding vereist nóg iets. Namelijk: kritische vragen stellen.

En daar gaat het steeds mis. In Buitenhof zakte Diana Matroos weg in de rol van moderator in een debat. Aan tafel zit een mevrouw die tegen prikken is en een mevrouw die vóór is, laat ze het maar lekker uitzoeken met elkaar, dan zorg ik er wel voor dat ze ongeveer even vaak aan het woord komen en het item op tijd af is.

Met, toen de tijd om was, de onvergetelijke samenvatting: ‘U bent het duidelijk niet met elkaar eens. Maar u heeft allebei uw standpunt kunnen geven.’ Het ‘kunnen geven van uw standpunt’ als hoogste doel; missie bereikt! En zoekt u het thuis verder maar lekker uit.

Natuurlijk had Matroos zich moeten inlezen in het onderwerp. Een goede vraag aan de jeugdarts (pro-vaccinatie): ‘Maar als vaccins echt zo veilig zijn, waarom worden er dan toch ieder jaar zo’n honderd ernstige bijwerkingen gemeld?’ Of: ‘U zegt nu dat er in de derde wereld zoveel kinderen aan mazelen overlijden, maar we leven hier toch in een land waar de gezondheidszorg beter op orde is?’

En dan Madam Prik-me-niet ook wat kritische vragen stellen natuurlijk.

‘U zegt dat u zich heeft verdiept in het onderwerp. Dan kent u ook dat recente Nederlandse onderzoek dat uitwijst dat er zo’n 9000 kinderlevens zijn gered door vaccins tot 1992 alleen al. Hadden die dan maar dood gemoeten?’

Of: ‘U zegt dat vaccins autisme veroorzaken. Maar hoe verklaart u dan dat een recente, onafhankelijke analyse van in totaal 1,3 miljoen kinderen geen enkel verband vond?’

Of: ‘Op uw website beweert u dat je autisme kunt genezen met homeopathie. Kunt u ons eens laten zien op welk onafhankelijk medisch onderzoek u dat baseert?’

En: ‘U zegt dat er geen medisch vergelijkende onderzoeken zijn die vaccins met een placebo vergelijken. Waarom vind je er dan met één keer Googelen al meer dan tienduizend?’

En: ‘Heeft u soms zitten snoepen van de wonderpaddestoelen in het sprookjesbos, dat u dit soort rare dingen zegt?’

Goed, die vraag misschien niet, maar u snapt het idee.

Wat er nu ontstaat is wat experts een valse balans noemen. Enerzijds-anderzijds, alsof je twee eeuwen zorgvuldig opgebouwde medisch-wetenschappelijke kennis zomaar kunt afzetten tegen het ‘gevoel’ van een handvol moeders.

Ik zeg niet dat je dat gevoel niet serieus moet nemen. Ik ben tegen sanitaire cordons en spreekverboden. Maar schat dat gevoel in op waarde – een tamelijk particuliere mening, en maak het niet belangrijker dan het is – en onderzoek hem eerlijk en kritisch. Juist dán neem je je sprekers serieus.

Afgezien daarvan, het gaat hier om kinderlevens. Geen onderwerp waarbij je als een soort technisch voorzitter achterover kunt leunen en een beetje met grote vragende ogen gaan zitten kijken (Pauw) of er vooral op letten dat alle gasten goed aan het woord komen (Matroos).

Mensen serieus bevragen kan zomaar nog aardige resultaten opleveren ook. Ik geloof dat ik dat vorige week in mijn eigen stuk over vaccinweigeren heb bewezen.

 

Is ‘valse balans’ niet gewoon een trucje om kritiek te smoren?

DAAR WAS HET verwijt weer, in het kabaal rond de omstreden klimaattweet van Thierry Baudet deze keer. ‘Jullie creëren een valse balans!’, klonk het in koor nadat de Volkskrant een brief plaatste waarin wetenschapsjournalist Simon Rozendaal betoogt dat Baudet helemaal zo’n ongelijk nog niet heeft. ‘Schandalig!’

Valse balans, ‘false balance’ voor degenen die het wat deftiger willen laten klinken. Betekent zoiets als: een wetenschappelijk vaststaand feit in twijfel trekken, door er een minderheidsstem tegenover te stellen. Alsof die even belangrijk zouden zijn. Bij voordrachten illustreer ik het altijd met dit plaatje:

 

Inderdaad, soms valsbalanceert het uit de hand. Jeroen Pauw moest vorig jaar openlijk excuses aanbieden, nadat hij in een uitzending over vaccins een gewone arts tegenover drie vaccin-ontkennende dwaallichtjes uit het sprookjesbos had gezet. En in een open brief klaagden ruim honderd Nobelprijswinnaars dat journalisten bij berichten over genetisch gemodificeerde gewassen altijd weer de onwetenschappelijke onzin van de anti-gmo-activisten van stal halen dat gengewassen kankerverwekkend zouden zijn.

Jammer alleen dat ‘valse balans’ soms ook wordt gebruikt als trucje om tegenstanders het zwijgen op te leggen. Vooral klimaatactivisten hebben hiervan een handje. Toen ik onlangs in een uitgebreid stand-van-zakenartikel over het klimaat ook de kritische klimaatpublicist Marcel Crok kort aan het woord liet, joelden vanaf de publieke tribune prompt de blauwe twittervogeltjes: false balance, weg ermee!

Dat is natuurlijk inflatie van de valse balans. In een radioreportage op NPO1 over Monsanto’s landbouwgif ‘Roundup’ verzuimde men te vermelden dat er net een grote, onafhankelijke studie is verschenen die aantoont dat het gehate gif bij de mens géén verhoogd kankerrisico geeft. Het zou maar een ‘valse balans’ geven om zo’n ontlastend onderzoek te noemen, was het onthutsende antwoord toen ik een van de journalisten ermee confronteerde.

Zo ontstaat een ideologische dictatuur, een meningenkalifaat waarin alleen de heersende partijlijn mag worden uitgedragen. Het debat over het klimaat wordt verpest, niet alleen door roeptoeters als Thierry Baudet, maar net zo goed door betweters aan het andere uiterste die bij iedere tegenspraak ‘klimaatscepticus!’ beginnen te roepen en daarbij inhoudelijk redelijk goed geïnformeerde critici als Rozendaal, Crok of de Delftse hoogleraar geologie Salomon Kroonenberg het spreekrecht willen benemen. Dat werkt averechts en kan de scepsis juist voeden: welke sinistere klimaatlobby is hier eigenlijk aan het werk?

De zwijgende meerderheid van klimaatwetenschappers, zo is mijn ervaring, benoemt in interviews gewoon de onzekerheden. Daags na de herrie rond Baudet postte de Tilburgse hoogleraar Reyer Gerlagh een uitstekende, genuanceerde uitleg waar Baudet gelijk heeft en waar niet; en bij Jinek zette weerman Peter Kuipers Munneke kalm en helder uiteen dat de polen harder opwarmen. Een verademing tussen de bittere beschietingen over en weer tussen ‘klimaatsceptici’ en ‘klimaatalarmisten’, zoals de kampen elkaar noemen.

Intussen is er in de klimaatkwestie zelf best ruimte voor discussie. Vast staat dat het klimaat opwarmt en dat broeikasgassen van de mens daar de hand in hebben: een uitgangspunt dat ook critici als Rozendaal, Crok en Baudet volledig onderschrijven. Maar een stuk minder duidelijk is hoe snel dat precies gaat en wat de gevolgen zijn – laat staan welke maatregelen we de komende decennia moeten nemen.

Natuurlijk zou het absurd zijn om bij ieder bericht over klimaatverandering een ‘ontkenner’ op te trommelen, net zoals het idioot is om bij nieuws over evolutie een creationist te bellen of bij economisch nieuws de waarzegger te raadplegen. Dat gebeurt dan ook niet. Maar valse balans mag nooit ontaarden in een heksenwaag, een instrument om ook ‘gewone’ onwelgevallige standpunten te verketteren: verboden kennis!

Zo lang die andersdenkenden maar integer zijn, een zekere autoriteit hebben zodat ze aansprakelijk zijn op hun mening, en voortbouwen op dezelfde feitenbasis als iedereen: wie wil beweren dat klimaatopwarming een complot is uit China, doet dat maar lekker bij dagblad De Kabouterbode. En, de andere voorwaarde, zo lang maar duidelijk is dat het gaat om een minderheidsstandpunt of persoonlijke mening, géén evenwichtig enerzijds-anderzijds.

Op dit moment noemt maar 2 procent van de Nederlanders het klimaat spontaan als maatschappelijk probleem, en met domheid of gebrek aan informatie heeft dat niets te maken. Wel met ideologie: er zijn nu eenmaal ook mensen die níét ’s nachts wakker liggen om de koralen bij Australië. Of die erop vertrouwen dat als de nood écht aan de man is, we ons wel een weg uit de crisis MacGyveren. Dat mag. Bij de hoogoplopende discussies over het klimaat gaat het doorgaans niet om wetenschap, maar om de achterliggende ideologieën en wereldbeelden.

Fanatieke klimaatbezorgden moeten toch eens leren dat je mensen niet overtuigt met nóg meer cijfers of nog onheilspellender toekomstbeelden – daarmee bereik je vooral de al bekeerden. Ook omerta’s en banvloeken hebben de kennistoename nooit erg  geholpen. Open discussie daarentegen scherpt het inzicht, dwingt tot nadenken en het opfrissen van oude kennis, en genereert nieuwe ideeën.

Het zou zomaar kunnen dat ongeïnformeerde meelezers niet prompt worden vergiftigd met een of andere boosaardige dwaalleer, zoals de vals-balansroepers schijnen te denken – maar dat ze er wijzer van worden.